Προσωκρατικοί: Η βάση της Δυτικής Φιλοσοφίας και Επιστήμης
Προσωκρατικοί: Οι ρίζες της Δυτικής σκέψης
Γυρίζουμε πολύ πίσω στον χρόνο, κατά τον 5ο και 6ο αι. π.Χ., για να αναζητήσουμε το πρώτο στάδιο στην εξέλιξη της ελληνικής φιλοσοφίας αλλά και τις βάσεις που καθόρισαν τον δυτικό τρόπο σκέψης.
Οι ρίζες της φιλοσοφίας, ίσως όχι ακριβώς με την έννοια που την ορίζουμε σήμερα, τίθενται από τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν όλοι εκείνοι οι φιλόσοφοι που έζησαν πριν από τον Σωκράτη ή περίπου την ίδια εποχή με αυτόν, και προσπάθησαν να κατανοήσουν τη σύσταση του κόσμου, δίνοντας τις δικές τους ερμηνείες. Θα μπορούσε να τους χαρακτηρίσει κανείς ως τους πρώτους κοσμολόγους και φυσιολόγους.
Οι πρώτοι παρατηρητές του φυσικού κόσμου
Σύμφωνα με τον καθηγητή φιλοσοφίας Peter Osborne, ο όρος «Προσωκρατικοί» αποδόθηκε σε αυτούς όχι μόνο γιατί έζησαν πριν τον Σωκράτη, αλλά κυρίως γιατί ο Σωκράτης, μέσω της δικής του φιλοσοφικής σκέψης, έδωσε απάντηση στα ερωτήματά τους.
Δεν υπήρχε κάποιο ενιαίο φιλοσοφικό ρεύμα στην ιδεολογία τους, ώστε να κάνουμε λόγο για ενιαία προσωκρατική φιλοσοφία. Ο καθένας τους πρέσβευε κάτι διαφορετικό ως προς τη σύσταση του κόσμου, τη φύση του ανθρώπου ή ακόμη και την ύπαρξη των θεών. Αυτός είναι ο λόγος που ονομάστηκαν και «φυσικοί» φιλόσοφοι. Χάρη στη δική τους σκέψη, περνάμε πλέον από τον «μύθο» στον «λόγο». Κάπως έτσι αρχίζουν να μπαίνουν και τα θεμέλια των επιστημών, μέσω της παρατήρησης των φαινομένων και της επεξήγησης με τη χρήση λογικών επιχειρημάτων.
Στον περίφημο πίνακα “Η Σχολή των Αθηνών” του Ραφαήλ, οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι (Αναξίμανδρος, Πυθαγόρας, Παρμενίδης και Ηράκλειτος) βρίσκονται συγκεντρωμένοι στην κάτω αριστερή γωνία
Οι κυριότεροι Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι
Ως πρώτος φιλόσοφος στην ιστορία της Ελληνικής φιλοσοφίας καταγράφεται ο Θαλής ο Μιλήσιος που έζησε τον 7ο αι. π.Χ.και είχε την πρωτοποριακή ιδέα ότι ο κόσμος αποτελείται από ένα πρωταρχικό υλικό, το νερό. Ο Θαλής ήταν ο πρώτος στοχαστής που απέκλεισε την μυθολογική εξήγηση των φυσικών φαινομένων, και αντιθέτως αναζήτησε εξηγήσεις κάνοντας παρατήρηση και θέτοντας υποθέσεις εργασίας. Υπήρξε έτσι ο προπομπός της επιστημονικής μεθοδολογίας.
Ο Αναξίμανδρος, σύγχρονος του Θαλή, υποστήριξε ότι η αρχή του κόσμου είναι το άπειρο, ένα στοιχείο ακαθόριστο και αθάνατο. Όλα τα όντα επιστρέφουν στην πηγή απ’ όπου ξεκίνησαν.
Ο Πυθαγόρας υπήρξε ο κύριος θεμελιωτής των ελληνικών μαθηματικών και αυτός που δημιούργησε ένα άρτιο σύστημα για την επιστήμη των ουράνιων σωμάτων. Ωστόσο, ο Πυθαγόρας δεν ήταν αποκλειστικά “μαθηματικός”. Στην εποχή του, τα μαθηματικά και η φιλοσοφία συνδέονταν στενά. Ο Πυθαγόρας ασχολήθηκε με πληθώρα θεμάτων, από την έννοια της σφαιρικότητας της γης ως την έννοια της ψυχής και της μετεμψύχωσης. Η πυθαγόρεια φιλοσοφία επηρέασε καθοριστικά τη φιλοσοφική σκέψη των επόμενων αιώνων.
Ο Ηράκλειτος πίστευε πως βασικό στοιχείο του κόσμου είναι η φωτιά. Του αποδίδεται (πιθανότατα παραφρασμένη) η γνωστή ρήση «τα πάντα ρει», που διατυπώνει την ιδέα της αέναης αλλαγής που διέπει το σύμπαν ως νόμος.
Ο Δημόκριτος ήταν ο πρώτος που κατανόησε ότι η ύλη αποτελείται από άτομα και αντιλήφθηκε την ύπαρξη πολλών γαλαξιών στο σύμπαν, μελετώντας από το πολύ μικρό ως το πολύ μεγάλο. Θεωρείται επίσης πως έβαλε τις βάσεις για την μελέτη της αισθητικής.
Ο Παρμενίδης υπήρξε ιδρυτής της Ελεατικής σχολής και υποστηρικτής του οντολογικού μονισμού στο περίφημο «Περί φύσεως» ποίημά του, όπου θέτει την έννοια του “είναι” ως επίκεντρο της σκέψης του.
Ο Αναξαγόρας έθεσε στο επίκεντρο του κοσμολογικού του συστήματος τον νου, αλλά και την ιδέα πως «…τίποτε δεν γίνεται ούτε χάνεται, αλλά συντίθεται και διαχωρίζεται από προϋπάρχοντα όντα». Ασχολήθηκε επίσης εκτενώς με την αστρονομία, ορίζοντας τον ήλιο ως ένα διάπυρο σώμα και τη σελήνη ως ετερόφωτη.
Ο Εμπεδοκλής είναι περισσότερο γνωστός επειδή διατύπωσε το σύστημα των τεσσάρων ριζωμάτων – τον αέρα, το νερό, τη γη και τη φωτιά, που διέπονται από τις δύο κοσμικές δυνάμεις της φιλότητας και του νείκους. Επηρεασμένος από τον Πυθαγόρα, ο Εμπεδοκλής ανέπτυξε επίσης τη δική του θεωρία περί μετεμψύχωσης.
Γιατί να διαβάσεις τους Προσωκρατικούς;
Ένας λόγος να διαβάσει κανείς προσωκρατικούς είναι πως οι επιστημονικές τους προσεγγίσεις είναι πραγματικά ασύλληπτες αν σκεφτεί κανείς πως έγιναν πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια, με μόνο εφόδιο τη λογική και την παρατήρηση.
Αν αυτή τη στιγμή οι επιστήμες της Φυσικής, των Μαθηματικών, της Αστρονομίας, της Γεωμετρίας κ.ά. έχουν φτάσει σε εντυπωσιακό επίπεδο, το οφείλουμε στους πρώτους παρατηρητές, στους ώμους των οποίων στηρίχθηκαν οι μετέπειτα κορυφαίες φυσιογνωμίες της επιστημονικής σκέψης.
Προτεινόμενα βιβλία
Συλλογή Προσωκρατικοί: Όλοι οι προσωκρατικοί στοχαστές σε 20 τόμους.
Σειρά Πυθαγόρας, 6 τόμοι.
Βίοι Φιλοσόφων – Διογένης Λαέρτιος: Οι βιογραφίες των Προσωκρατικών φιλοσόφων περιλαμβάνονται στο έργο του Διογένη Λαέρτιου.
Θαλής – Ο δρόμος προς την αιωνιότητα, του Γιάννη Τσούκα: ιστορικό μυθιστόρημα γύρω από τη ζωή του Θαλή του Μιλήσιου.
Heraclitus, the Obscure Philosopher: τα σωζόμενα αποσπάσματα από το έργο του Ηράκλειτου σε αγγλική έκδοση.
