Βυζαντινά Λεξικά και Ανθολογίες: Οι κιβωτοί της αρχαίας γνώσης

Στον κόσμο του Βυζαντίου, η αγάπη για την αρχαιότητα δεν ήταν νοσταλγία – ήταν καθήκον. Οι λόγιοι της αυτοκρατορίας δεν περιορίστηκαν στο να αντιγράφουν τα αρχαία έργα· ανέλαβαν το τιτάνιο έργο της διάσωσης, του σχολιασμού και της συστηματοποίησης της αρχαίας ελληνικής γνώσης. Οι λεξικογράφοι και ανθολόγοι του Βυζαντίου υπήρξαν οι αθόρυβοι ήρωες που διατήρησαν θησαυρούς που αλλιώς θα χάνονταν για πάντα. Οι δημιουργίες τους –λεξικά, ετυμολογικά, ανθολογίες– λειτουργούν μέχρι σήμερα ως κιβωτοί της αρχαίας γνώσης, διασώζοντας αποσπάσματα από έργα και συγγραφείς που δεν σώζονται αλλού.

Φώτιος ο Μέγας και η “Μυριόβιβλος”

Ο Πατριάρχης Φώτιος (περ. 810 – περ. 893) είναι ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους της βυζαντινής φιλομάθειας. Στη “Μυριόβιβλο” ή “Βιβλιοθήκη”, καταγράφει περιλήψεις και κριτικές για περίπου 280 έργα, πολλά από τα οποία δεν σώζονται καθόλου σήμερα. Χωρίς τον Φώτιο, δεν θα γνωρίζαμε σχεδόν τίποτα για κείμενα του Κόνωνα, του Καλλισθένη ή άλλων συγγραφέων της ύστερης αρχαιότητας. Η “Μυριόβιβλος” είναι ανεκτίμητο εργαλείο για τον φιλόλογο και ιστορικό, και το σημαντικότερο: πρόκειται για ένα έργο που ο ίδιος συνέγραψε από προσωπικό ενδιαφέρον, κατά τη διάρκεια μιας πρεσβείας στη Βαγδάτη!

Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς: Ο Λεξικογράφος των Μυστικών Λέξεων

Το “Λεξικόν” του Ησύχιου (5ος αιώνας μ.Χ.) αποτελεί ένα από τα πληρέστερα σωζόμενα γλωσσάρια της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Συγκεντρώνει λέξεις σπάνιες, διαλέκτους, ορολογία από ποιητικά, ιατρικά, θεατρικά κείμενα, μαζί με ερμηνείες και παρατηρήσεις. Το έργο του είναι ιδιαιτέρως πολύτιμο γιατί μας μεταφέρει γλωσσικό υλικό από χαμένα κείμενα, κυρίως τραγωδίες και κωμωδίες. Η συμβολή του Ησύχιου στη γλωσσική και φιλολογική επιστήμη είναι ανεκτίμητη – χωρίς αυτόν, η εικόνα μας για τη γλωσσική ποικιλία της αρχαιότητας θα ήταν πολύ φτωχότερη.

Στέφανος Βυζάντιος και το “Περί Πόλεων”

Ένας άλλος σπουδαίος λεξικογράφος ήταν ο Στέφανος Βυζάντιος (6ος αιώνας), με το έργο του “Εθνικά”, γνωστό και ως “Περί Πόλεων”. Το λεξικό αυτό περιλαμβάνει γεωγραφικά και εθνολογικά στοιχεία για αρχαίες πόλεις, λαούς και τοπωνύμια. Μέσα από αυτό, διασώζονται πληροφορίες για χαμένες πόλεις και αρχαίους συγγραφείς που τις ανέφεραν. Αν και το πλήρες έργο δεν διασώζεται, η περίληψη που έφτασε σε εμάς είναι εξαιρετικά πλούσια. Είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς ένα λεξικό γίνεται πηγή ιστορικών και γεωγραφικών γνώσεων.

Μέγα Ετυμολογικόν: Ο βυζαντινός θησαυρός της ετυμολογίας

Το “Μέγα Ετυμολογικόν”, έργο του 9ου-12ου αιώνα, είναι μια συλλογή ετυμολογιών της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Οι συγγραφείς του, αν και συχνά ανώνυμοι, βασίζονται σε παλαιότερες πηγές όπως τον Ησύχιο και τον Ορειβάσιο. Παρά τα λάθη ή τις ευφάνταστες ετυμολογίες που συχνά συναντώνται, το έργο έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση της εξέλιξης της ελληνικής γλώσσας και των λέξεων. Το “Μέγα Ετυμολογικόν” είναι ένα παράθυρο στον τρόπο που οι Βυζαντινοί αντιλαμβάνονταν τη γλώσσα των προγόνων τους.

Η Σούδα: Η Εγκυκλοπαίδεια του Βυζαντίου

Ανάμεσα στα σημαντικότερα βυζαντινά λεξικά δεσπόζει η Σούδα, ή Σουίδας, έργο του 10ου αιώνα που συνδυάζει τη λεξικογραφία με την εγκυκλοπαιδική γνώση. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο με περισσότερα από 30.000 λήμματα, όπου συναντάμε όχι μόνο εξηγήσεις λέξεων, αλλά και βιογραφικά στοιχεία συγγραφέων, ιστορικά και μυθολογικά δεδομένα, αποσπάσματα από χαμένα έργα και σπάνιες πληροφορίες για την αρχαία γραμματεία. Η αξία της Σούδας έγκειται στο γεγονός ότι λειτουργεί ως μια τεράστια πύλη προς την αρχαιότητα, διασώζοντας αποσπάσματα από έργα που δεν έχουν φτάσει σε εμάς, και αποτελώντας ουσιαστικά μια κιβωτό πολυεπίπεδης γνώσης – γλωσσικής, φιλολογικής, ιστορικής και πολιτισμικής. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Σούδα βασίζεται σε πληθώρα πηγών, πολλές από τις οποίες σήμερα έχουν χαθεί ολοσχερώς.

Πολυδεύκης και το “Ονομαστικόν”

Ο Ιούλιος Πολυδεύκης (2ος αι. μ.Χ.), αν και προγενέστερος του Βυζαντίου, επηρέασε βαθιά τη βυζαντινή λεξικογραφία. Το έργο του “Ονομαστικόν” είναι κάτι σαν εγκυκλοπαιδικό λεξικό – καταγράφει λέξεις ταξινομημένες θεματικά (π.χ. θεσμοί, επαγγέλματα, καθημερινή ζωή). Η αξία του έγκειται στο ότι παρέχει πλήθος πληροφοριών για την κοινωνία, τη διοίκηση, τα επαγγέλματα και τις συνήθειες των αρχαίων Ελλήνων. Μέσα από λέξεις, ο Πολυδεύκης μας ξεναγεί στον αρχαίο κόσμο, αναδεικνύοντας λεπτομέρειες που διαφορετικά θα αγνοούσαμε.

Ανθολογίες: Παλατινή και Ιωάννης Στοβαίος

Αν και δεν πρόκειται για λεξικά, δύο έργα που ανήκουν στην ίδια παράδοση διάσωσης γνώσης είναι η Παλατινή Ανθολογία και οι Ανθολόγοι του Ιωάννη Στοβαίου (5ος αι. μ.Χ.).

Η Παλατινή Ανθολογία, με τα περίπου 4.000 επιγράμματά της, είναι ένας θησαυρός ποίησης που διασώζει όχι μόνο την καλλιτεχνική έκφραση αλλά και τα ονόματα και τα έργα ποιητών που αλλιώς θα είχαν εξαφανιστεί. Από ερωτικά μέχρι επιτύμβια και σατιρικά επιγράμματα, το έργο είναι πολύτιμο για την ιστορία της λογοτεχνίας και του ήθους της εποχής.

Ο Στοβαίος, με την τετράτομη ανθολογία του, διασώζει αποσπάσματα φιλοσοφικών, ηθικών και ρητορικών έργων – πολλά από αυτά δεν σώζονται ολόκληρα πουθενά αλλού. Το έργο του είναι βιβλιοθήκη σοφίας, και καθιστάται ανεκτίμητο για την κατανόηση του στοχαστικού λόγου της αρχαιότητας.

Κοινός παρονομαστής: Η σωτηρία του χαμένου

Αν κάτι ενώνει αυτά τα έργα – είτε λεξικά, είτε ανθολογίες – είναι η σωτηρία της αρχαίας γνώσης. Μας προσφέρουν φωνές από το παρελθόν που αλλιώς θα είχαν σιγήσει οριστικά. Οι συγγραφείς τους είναι οι κιβωτοί – όχι μόνο των λέξεων, αλλά και των νοημάτων, των ανθρώπων, των πολιτισμών. Μέσα από αυτούς, μιλούν συγγραφείς που δεν έχουν σωθεί αλλού, διατηρούνται λέξεις που είχαν χαθεί, και αναβιώνει ένας κόσμος που απειλούνταν να ξεχαστεί.

Στο kaktos.gr θα βρείτε όλα αυτά τα πολύτιμα έργα, σε σύγχρονες εκδόσεις, φιλικές προς τον αναγνώστη, έτοιμα να συνεχίσουν το ταξίδι τους προς το μέλλον.