Μαθητευόμενος Στωικός: Η σημασία του να είναι κανείς στωικός

Τα τελευταία χρόνια, ειδικά καθώς ο δυτικός κόσμος διέρχεται οικονομικών, υγειονομικών, πολιτικών κρίσεων, τείνουμε να ξαναγνωριστούμε με τους Στωικούς φιλόσοφους.

Πράγματι, στις λίστες με τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία συναντάμε όλο και πιο συχνά τα έργα του Μάρκου Αυρήλιου, του Επίκτητου, ή σύγχρονων μελετητών των Στωικών φιλοσόφων που μας προτρέπουν να υιοθετήσουμε βασικές αρχές του στωικισμού, με στόχο μια πιο ήρεμη ζωή, με λιγότερο άγχος και λιγότερη απογοήτευση για όσα δύσκολα διανύουμε.

Ένα από αυτά τα βιβλία είναι και ο Μαθητευόμενος Στωικός, του Αμερικανού Γουόρντ Φάρνσγουορθ. Ο Φάρνσγουορθ συγκεντρώνει σε θεματικά κεφάλαια όλα όσα έχουν γράψει οι αρχαίοι Στωικοί φιλόσοφοι αλλά και οι μεταγενέστεροι μελετητές ή οπαδοί τους, τα συγκρίνει μεταξύ τους, αναδεικνύει ομοιότητες και διαφοροποιήσεις, και μας προσφέρει «στο πιάτο» μια εισαγωγή στον στωικισμό.

Χωρίς να είναι ένα «εύκολο» βιβλίο, ο Μαθητευόμενος Στωικός μάς επιτρέπει πάντως να εξοικειωθούμε με όλες τις σημαντικές ιδέες του. Και, κυρίως, μας επιτρέπει να προβληματιστούμε πάνω στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τη ζωή.

Τι είναι λοιπόν ο στωικισμός, και γιατί αξίζει τον κόπο να τον μελετήσουμε;

Η βασική αρχή των Στωικών φιλοσόφων είναι πως η αντίδρασή μας σε όσα μας συμβαίνουν, στην πραγματικότητα είναι η αντίδρασή μας σε όσα θεωρούμε πως μας συμβαίνουν. Δεν αντιδρούμε δηλαδή στο γεγονός αυτό καθαυτό, αλλά στην αντίληψη που σχηματίζουμε γι’ αυτό.

Ένα πολύ απλό παράδειγμα είναι πώς αντιδρούμε στη βαθμολογία μας σε ένα τεστ. Σε κάποιον το 17/20 φαίνεται πολύ καλός βαθμός, σε κάποιον άλλον πολύ μέτριος. Στην πραγματικότητα, οι δυο μαθητές δεν αντιδρούν στη βαθμολογία, αλλά στο πώς αντιλαμβάνονται τη βαθμολογία με βάση τις εμπειρίες τους, τους στόχους τους, και γενικά τα δικά τους «φίλτρα» αντίληψης.

Αν προσπαθούμε να αφαιρούμε αυτό το φίλτρο από τον τρόπο σκέψης μας, λένε οι Στωικοί, θα αγχωνόμαστε και θα στενοχωριόμαστε λιγότερο. Το 17/20 θα είναι 17/20, χωρίς να το χαρακτηρίζουμε καλό ή μέτριο.

Για παράδειγμα, αν πάρουμε βαθμολογία 17/20 επειδή δεν απαντήσαμε 3 από τα 20 θέματα, με προσωπική προσπάθεια και διάβασμα μπορούμε να βελτιώσουμε τις γνώσεις μας κι άρα την βαθμολογία μας, επομένως έχει νόημα να ασχοληθούμε με τον βαθμό μας (η απόδοση είναι θέμα εσωτερικό). Αν όμως πήραμε βαθμολογία 17/20 επειδή ο συγκεκριμένος καθηγητής είναι δύστροπος και θεωρεί πως το 17 είναι ο μέγιστος βαθμός που μπορεί να βάλει σε μαθητές, τότε ο βαθμός μας είναι αποτέλεσμα εξωτερικών παραγόντων, και δεν θα έπρεπε να στενοχωριόμαστε που δεν ήταν καλύτερος, αφού εξαρτάται από τις πεποιθήσεις του καθηγητή κι όχι από τις δικές μας γνώσεις ή τη δική μας προσπάθεια.

Το παραπάνω απλοποιημένο σκεπτικό, ας το εφαρμόσουμε τώρα σε πολύ πιο σοβαρά θέματα. Θα έπρεπε βέβαια, στο πνεύμα των Στωικών, να αναφερθούμε «σε άλλα θέματα» και όχι «σε πιο σοβαρά θέματα». Στην πορεία μας προς μια στωική προσέγγιση των πραγμάτων, θα έπρεπε δηλαδή να αφαιρούμε την προσωπική μας κρίση για το τι είναι σοβαρό και τι μη σοβαρό θέμα.

Σε κάθε περίπτωση, οι Στωικοί εφάρμοσαν τις αρχές τους σε θέματα όπως ο θάνατος, η ασθένεια, ο πλούτος, η φήμη, η οικογένεια κ.λπ.

Έτσι, για παράδειγμα, οι Στωικοί υποστηρίζουν πως ο θάνατος δεν είναι ούτε καλός ούτε κακός, αλλά μέρος του φυσιολογικού κύκλου της ζωής. Μπροστά στο άπειρο του χωροχρόνου, λένε, η ζωή ενός ανθρώπου αποτελεί μια απειροελάχιστη σταγόνα – είτε ζήσει κανείς 90 χρόνια είτε 30. Δεν υπάρχει λόγος λοιπόν να θρηνούμε όταν κάποιος αποθνήσκει σε μικρή ηλικία, αφού αυτό θα του συνέβαινε έτσι κι αλλιώς αργά ή γρήγορα, και ο θάνατος δεν εξαρτάται από εμάς.

Οι Στωικοί πιστεύουν πως θα ζούσαμε πιο γαλήνια, με λιγότερο άγχος, με λιγότερες συναισθηματικές εξάρσεις, αν προσπαθούσαμε να δούμε τα γεγονότα στην ουσία τους, απαλλαγμένα από χαρακτηρισμούς, κάνοντας χρήση του ορθολογισμού μας.

Υποστηρίζουν πως, καθώς κανείς προχωρεί προς το γήρας, η εμπειρία του από τη ζωή τον κάνει έτσι κι αλλιώς να μη μεγαλοποιεί τις καταστάσεις. Για παράδειγμα, ένας φοιτητής ιατρικής ταράζεται την πρώτη φορά που χάνει έναν ασθενή που φρόντιζε, αλλά ένας έμπειρος γιατρός που το έχει ζήσει αρκετές φορές, γνωρίζει πως αυτό θα συμβαίνει κατά καιρούς και δεν θα νιώθει την ίδια ταραχή.

Οι Στωικοί ουσιαστικά μας προτρέπουν να μην περιμένουμε να αποκτήσουμε την εμπειρία που θα μας επέτρεπε να αντιμετωπίζουμε τις καταστάσεις πιο αντικειμενικά, αλλά να φτάσουμε στο ίδιο επίπεδο επιστρατεύοντας τις αρχές του στωικισμού: αφαιρώντας από το συμβάν την προσωπική μας αντίληψη και προσπαθώντας να το δούμε αντικειμενικά.

Παράλληλα, ο στωικισμός στρέφει την προσοχή μας στα εσωτερικά. Οφείλουμε, σύμφωνα με τη Στωική φιλοσοφία, να βελτιωνόμαστε ώστε ότι εξαρτάται από εμάς να το κάνουμε όλο και καλύτερα. Όσο βελτιωνόμαστε, τόσο λιγότερες καταστάσεις για τις οποίες ευθυνόμαστε θα πηγαίνουν στραβά και θα μας δημιουργούν άγχος.

Μέσα από τη βελτίωση ωφελούμε τον ίδιο τον εαυτό μας, γιατί βελτιώνουμε τα «εσωτερικά» που μας αγγίζουν. Ωφελούμε ωστόσο και το κοινωνικό σύνολο, τους άλλους, για τους οποίους είμαστε «εξωτερικοί», αφού, όσο βελτιωνόμαστε, παράλληλα ευθυνόμαστε για λιγότερα συμβάντα που μπορεί να τους επηρεάζουν αρνητικά.

Οι Στωικοί δίνουν έτσι έμφαση στην εσωτερική μας καλλιέργεια. Είναι πιο σημαντικό και πιο αποτελεσματικό τόσο για εμάς όσο και για τους άλλους να είμαστε ευγενείς, συμπονετικοί, δίκαιοι, ειλικρινείς, αντικειμενικοί, παρά να έχουμε πλούτη, δόξα ή εξουσία. Ένας παραπάνω λόγος γι’ αυτό είναι πως κανένα εξωτερικό συμβάν δεν μπορεί να μας απογυμνώσει από τις αρετές μας, ενώ πολλά εξωτερικά μπορεί να συμβούν και να χάσουμε πλούτη, δόξα κι εξουσία.

Καθώς διαβάζουμε το βιβλίο του Φάρνσγουορθ και τους Στωικούς γενικότερα, το πιο πιθανό είναι να αισθανόμαστε διχασμένοι. Ασφαλώς, αν χάσουμε τη δουλειά μας είναι παρήγορο να αντιληφθούμε πως αυτό ίσως οφείλεται σε κάποιον άλλον, και πως, ό,τι κι αν κάναμε, δεν θα μπορούσαμε να έχουμε επηρεάσει την εξέλιξη. Μια τέτοια αντιμετώπιση δεν πληρώνει τους λογαριασμούς μας, αλλά ίσως μας ωθήσει να αναζητήσουμε πολύ σύντομα νέα δουλειά αντί να ξαγρυπνάμε αναρωτώμενοι τι κάναμε λάθος.

Ίσως μάλιστα ανακαλύψουμε ότι στα μικρά πράγματα αντιδρούμε ήδη λίγο-πολύ στωικά – δεν πέφτουμε σε κατάθλιψη που κάποιος μας τράκαρε, δεν αγχωνόμαστε από το μποτιλιάρισμα στον δρόμο, κάθε εμπόδιο προσπαθούμε να το δούμε ουδέτερα για να βρούμε τρόπο να το υπερκεράσουμε, κ.λπ. Κάποιοι δηλαδή μπορεί να σκεφτούμε «τελικά είμαι Στωικός και δεν το ήξερα», όταν η συζήτηση επικεντρώνεται στις μικρές, καθημερινές αναποδιές.

Όταν όμως βρισκόμαστε μπροστά σε μια δολοφονία, για παράδειγμα, δυσκολευόμαστε να σκεφτούμε «τι να κάνουμε, όλοι θα πεθάνουμε κάποια στιγμή». Αν φέρουμε στο μυαλό μας τα πολύ συνταρακτικά γεγονότα της ζωής , δυσκολευόμαστε περισσότερο να νιώσουμε Στωικοί.

Ξεχνάμε βέβαια πως, σε έναν κόσμο Στωικών, όλοι θα βελτιωνόμασταν διαρκώς κι έτσι θα εξέλειπαν σταδιακά τόσο οι δολοφόνοι όσο και τα θύματα. Έτσι λοιπόν, μπροστά σε μια γυναικοκτονία, για παράδειγμα, θα σταματούσαμε να ασχολούμαστε με τις ειδεχθείς λεπτομέρειες του εγκλήματος και θα προσπαθούσαμε να βελτιώσουμε τον εαυτό μας, ώστε με τη στάση μας, τις πεποιθήσεις μας, τη γλώσσα μας, τον τρόπο που ανατρέφουμε τα παιδιά μας, να εμφυσήσουμε στον περίγυρό μας μια νοοτροπία ισότητας, σεβασμού, καλλιέργειας της αυτοεκτίμησης κ.λπ, που δεν θα άφηνε θέση στη γυναικοκτονία. Και ίσως τελικά αυτή είναι πράγματι η πιο παραγωγική στάση που μπορούμε να έχουμε απέναντι στα συγκλονιστικά συμβάντα της ζωής.

Είναι σημαντικό να μην ξεχνάμε πως ο Στωικός τρόπος σκέψης προϋποθέτει να δουλεύουμε τον εαυτό μας. Χωρίς αυτή τη σημαντική διάσταση, ο στωικισμός φαντάζει σαν ένας εγωκεντρικός τρόπος σκέψης που μας απομονώνει από το κοινωνικό γίγνεσθαι και μας προτρέπει να αδιαφορήσουμε γι’αυτό.

Πόσο ρεαλιστικό είναι να επιδιώξει κανείς να είναι πιστά Στωικός στη ζωή του; Πόσο μπορεί να κάνει συστηματικά πέρα τον πόνο και άλλα αρνητικά συναισθήματα για να βελτιώνεται σε βάθος; Πώς μπορεί πάντα να διακρίνει το συμβάν από την αντίληψη, το εσωτερικό από το εξωτερικό;

Προφανώς είναι εξαιρετικά δύσκολο να γίνει κανείς γνήσιος Στωικός. Όμως το θέμα, όπως εξηγεί ο Φάρνσγουορθ, είναι πως τελικά δεν έχει σημασία να επιδιώκει κανείς την πλήρη Στωική ορθοδοξία.

Σημασία έχει πως κάθε βήμα προς τον στωικισμό μπορεί να μας προσφέρει πολλά: ακόμη και το ένα μικρό βήμα, εφόσον περιορίζει το άγχος μας και μας ωθεί στην αυτοαξιολόγηση και την αυτοβελτίωση, είναι πολύτιμο τόσο για εμάς όσο και για το κοινωνικό σύνολο.

Κι εδώ κρύβεται όλη η ευστοχία του ελληνικού τίτλου του βιβλίου: γιατί τελικά δεν έχει τόση σημασία να ασπαστεί κανείς πλήρως τη Στωική φιλοσοφία, αλλά υπάρχει μεγάλο όφελος στο να γίνει και να παραμείνει κανείς μαθητευόμενος Στωικός. Να προσπαθεί πάντα να κοιτά τα πράγματα χωρίς παραμορφωτικά φίλτρα, να προσπαθεί να βελτιώνεται, να επιλέγει τις μάχες του, να αποφεύγει να σπαταλά ενέργεια προσπαθώντας να αλλάξει αυτά που δεν μπορεί πραγματικά να αλλάξει, και να δίνει μεγαλύτερη έμφαση στη δική του αυτοβελτίωση.